„Obywatelstwo Unii, podobnie jak obywatelstwo krajowe, określa relacje między obywatelem a Unią Europejską definiowane przez prawa, obowiązki oraz udział w życiu politycznym. Ma ono wypełnić lukę wynikającą z faktu, że wpływ działań UE na jej obywateli jest coraz większy, zaś korzystanie z praw (podstawowych), wywiązywanie się z obowiązków i udział w procesach demokratycznych pozostają niemal wyłącznie sprawą krajową” [1].
Nota tematyczna Parlamentu Europejskiego
Unia Europejska a prawa obywatelskie
Obywatelem Unii Europejskiej jest każda osoba, która według prawa danego państwa członkowskiego posiada jego obywatelstwo (jednocześnie obywatelstwo Unii nie może zastąpić obywatelstwa państwa członkowskiego). W filozofii politycznej często wskazuje się, iż prawa i obowiązki posiadają jedynie osoby przynależne do danej wspólnoty politycznej. Współcześnie, wspólnoty polityczne z reguły utożsamiane są z państwem narodowym.
I tak, w Nocie Parlamentu Europejskiego, czytamy:
„Obywatelstwo europejskie stanowi nie tylko zbiór praw, które jako takie mogłyby zostać przyznane nawet osobom, które go nie mają. Zakłada ono istnienie pomiędzy obywatelami europejskimi więzi o charakterze politycznym, choć nie chodzi tu o więź polegającą na przynależności do jednego narodu. […] Opiera się ona na ich wzajemnym zobowiązaniu do otwarcia swych wspólnot politycznych na pozostałych obywateli europejskich oraz do ustanowienia nowej formy solidarności obywatelskiej i politycznej na skalę europejską”[2].
Wartości, na których opiera się ta wspólnota polityczna opisane są w Art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), są nimi poszanowanie godności osoby ludzkiej, wolność, demokracja, równość, państwo prawa, jak również poszanowanie praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości[3]. Jak podkreśla Parlament Europejski:
„Prawa obywateli oraz obywatelstwo europejskie są zapisane w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) i w art. 9 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE). Stanowią one fundament, na którym opiera się tożsamość europejska. W razie poważnego naruszenia podstawowych wartości Unii Europejskiej państwu członkowskiemu grożą sankcje”.
Kluczowymi dla zdefiniowania pojęcia „europejskości” i obywatelstwa europejskiego są artykuły 18-25Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE)[4].
Priorytetowym dla prawidłowego funkcjonowania Unii jest prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw Unii Europejskiej (art. 21 TFUE), które bezpośrednio wpływa na spójność społeczną i gospodarczą wspólnoty[5]. Prawo to stało się jednocześnie jedną z przyczyn wystąpienia ze wspólnoty europejskich państw Zjednoczonego Królestwa oraz kampanii brexitowej, której główne hasło o „odzyskaniu kontroli” odwoływało się między innymi do kontroli migracji z innych państw członkowskich[6]. Było też wyraźnym sygnałem, iż promujący je politycy odrzucają zasady, które dla działania Unii Europejskiej w obecnym jej kształcie są niezbędne.
Równie ważnym jest prawo do kandydowania i głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego (art. 22 TFUE), które stanowi o demokratycznym charakterze Unii Europejskiej, o czym więcej w części drugiej.
W końcu, Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej daje obywatel(k)om prawo petycji do Parlamentu Europejskiego oraz prawo do korzystania z pomocy Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 24 i 228 TFUE)[7]. Instytucja Rzecznika ustanowiona została na mocy Traktatu z Maastricht z 1992 r., trzeba jednak zaznaczyć, iż sprawy rozpatrywane przez Rzecznika skupiają się przede wszystkim na kwestiach nieprawidłowego funkcjonowania organów Unii Europejskiej. Nota Parlamentu wymienia następujące obszary interwencji:
· „przejrzystości w procesie podejmowania decyzji oraz w lobbingu/rozliczalności,
· dostępu do dokumentów,
· kultury sprawowania służby publicznej,
· poszanowania praw proceduralnych,
· właściwego stosowania swobody uznania,
· przestrzegania praw podstawowych,
· rekrutacji,
· właściwego zarządzania sprawami personelu UE i nominacji,
· należytego zarządzania finansami,
· etyki,
· udziału społeczeństwa w procesie decyzyjnym UE”[8].
Zgodnie z informacją Parlamentu Europejskiego, większość spraw (ok. 1/3), które rozpatruje Rzecznik dotyczy dostępu do informacji, a więc najczęściej ich odmów[9].
Powyższe prawa obywatelskie odzwierciedlone są w Karcie praw podstawowych, która podkreśla ich status i znaczenie nie z punktu widzenia funkcjonowania Unii (co czyni TFUE), ale z perspektywy jej obywateli/lek.
Artykuł 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej podkreśla, że: „Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej (…), która ma taką samą moc prawną jak Traktaty”. Pierwsza deklaracja Parlamentu, Rady i Komisji dotycząca poszanowania praw podstawowych pochodzi z 1977 roku[10].
Prawo do dobrej administracji oraz prawo dostępu do dokumentów
Przykładowo Artykuł 41 Karty Praw Podstawowych o prawie do dobrej administracji, określa, że: „każdy ma prawo do bezstronnego i sprawiedliwego rozpatrzenia swojej sprawy w rozsądnym terminie przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii”[11]. Prawo to nakłada na instytucje Unii Europejskiej obowiązek udostępniania akt spraw dotyczących obywateli Unii, czy też wysłuchania każdego obywatela, nim podjęte zostaną „indywidualne środki mogące negatywnie wpłynąć” na jego sytuację.
Jednocześnie Artykuł 41 nakłada na administrację obowiązek uzasadniania swoich decyzji. Łączy się to bezpośrednio z Artykułem 42, w myśl którego „każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim ma prawo dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii, niezależnie od ich formy”.
Prawo udziału w wyborach do Parlamentu Europejskiego
Chociaż organizacje pozarządowe w Polsce koncentrują się obecnie na kwestii zbliżających się wyborów parlamentarnych, to na horyzoncie pojawiła się już kolejna ważna data, jaką jest 6-9 czerwca 2024[12]. W tych dniach odbędą się wybory do Parlamentu Europejskiego. Warto o tym pamiętać, albowiem jednym z kluczowych praw obywatelskich przysługujących wszystkim osobom posiadającym obywatelstwo jednego z państw członkowskich jest czynne i bierne prawo wyborcze.
Artykuł 39 Karty Praw Podstawowych mówi, że „[k]ażdy obywatel Unii ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego w Państwie Członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa”. Warto jednak dodać, na co wskazuje Parlament, że kwestie szczegółowe mogą być różnie uregulowane w państwach członkowskich. Z reguły jednak prawo głosowania i kandydowania dotyczy stałego zamieszkania na terytorium danego państwa, w niektórych przypadkach może być związane z wpisaniem do rejestru ludności (np. w Belgii). Są jednak i państwa, gdzie prawo do głosowania powiązane jest z długością okresu zamieszkania (np. Cypr)[13].
Dodatkowo, Artykuł 40 ustanawia prawo do kandydowania i głosowania w wyborach lokalnych, co oznacza, że „[k]ażdy obywatel Unii ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach do władz lokalnych w Państwie Członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa”.
Chociaż w przypadku wyborów organizacje pozarządowe najczęściej koncentrują się na działaniach zwiększających frekwencję, to w dzisiejszych czasach ważna jest również walka z dezinformacją, a więc rozpowszechnianiem nieprawdziwych treści w Internecie, czy budowaniem na kampaniach oszczerstw w mediach społecznościowych i poza nimi. Szacuje się bowiem, że w najbliższym roku wyborczym 2024 świat zaleje niespotykana dotąd fala dezinformacji, w tym tej kreowanej przez sztuczną inteligencję (AI)[14].
Oczywiście dezinformacja ma wpływ na sposób realizacji naszych praw, dlatego musimy z nią walczyć, czego przykładem może być EU vs Desinfo, projekt prowadzony przez European External Action Service [a więc służbę dyplomatyczną Unii Europejskiej], działający od 2015 roku. Jego głównym celem jest walka z dezinformacją, głównie z Rosji (generowaną przez media wspierające Kreml)[15]. Baza Desinfo zawiera dane o ponad 15 tysiącach przypadków wprowadzania w obieg fałszywych lub polaryzujących informacji.
Ważne jest jednak nie tylko dementowanie nieprawdziwych treści pojawiających się już na masową skalę w mediach społecznościowych (coraz powszechniej także w prasie i telewizji), ale także podnoszenie poziomu wiedzy na temat mechanizmów działania Unii Europejskiej. Jedynie rzetelna wiedza o sposobie działania Unii Europejskiej może pomóc nam w walce z uproszczonym, a często wręcz nieprawdziwym jej obrazem, a także pozwoli obywatel(k)om na podejmowanie decyzji na podstawie rzetelnie zebranych informacji, a nie zmanipulowanej wiedzy o niej[16].
Przykładowo, procesy decyzyjne w Unii Europejskiej przedstawiane są często jako „wszechwładza brukselskich urzędników” i chociaż krytyka niedomagań i deficytów jest wskazana, to jednak nie można podobnymi sloganami zastępować wiedzy o jej działaniu. Warto zatem przypominać, że na organy Unii Europejskiej składają z się, poza Komisją Europejską (która jest władzą wykonawczą Unii Europejskiej, najczęściej kojarzoną z owymi „urzędnikami”), także Rada Europejska, w skład której wchodzą przywódcy 27 państw członkowskich. Jest to kluczowe, bowiem to Rada Europejska „określa ogólny kierunek polityczny i priorytety Unii Europejskiej oraz ustala jej program polityczny”[17]. W końcu, działa również Rada Unii Europejskiej (nie mylić z powyższą), która jest równie istotnym organem decyzyjnym UE[18]. W posiedzeniach Rady biorą udział ministrowie lub sekretarze stanu z państw członkowskich, skupiający na danych obszarach tematycznych, np. wymiaru sprawiedliwości czy środowiska. Nie są to więc jacyś tajemniczy „urzędnicy z Brukseli” narzucający swoją wolę, chyba że chcemy za takich uważać szefów rządów i ministrów państw Unii Europejskiej.
Oczywiście, Komisja nie jest ciałem wybieranym bezpośrednio, zaś Ministrowie i przywódcy europejscy wybierani są w wyborach krajowych, a nie europejskich. Ten deficyt bezpośredniego wpływu obywateli na polityki Unii Europejskiej ma równoważyć Parlament Europejski. Wybory do Parlamentu Europejskiego są więc szczególnie ważne w obliczu krytyki deficytów demokracji w Unii Europejskiej. To właśnie parlament ma być głosem obywateli państw członkowskich i z pewnością dobra frekwencja wyborcza podnosi rangę postulatu o większej demokratyzacji procesów decyzyjnych w Unii. Komisja, Rada i Parlament od kilku lat dążą do większego zaangażowania obywateli/ek Unii Europejskiej w podejmowanie decyzji dotyczących polityk europejskich, pewnym krokiem w tym kierunku była Konferencja w sprawie przyszłości Europy[19]. Jest to także ważny obszar rzeczniczy organizacji społeczeństwa obywatelskiego, w tym tych działających na poziomie Unii Europejskiej, np. Civil Society Europe[20].
W przypadku wyborów do Parlamentu Europejskiego warto więc przypominać o strukturze podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, bowiem do dezinformacji dochodzi tu także brak rzetelnych wiadomości lub po prostu wiedzy, która pozwalałby na weryfikację informacji przekazywanych przez wszystkie ugrupowania startujące w wyborach. Wiadomym zaś jest, że podczas wyborów operuje się sloganami, które nie w pełni oddają złożoną rzeczywistość, nierzadko utrwalając stereotypy.
Pierwsze wybory do parlamentu europejskiego odbyły się w 1979 toku, kiedy Wspólnota Europejska składała się jeszcze z dziewięciu państw. Współcześnie wybory europejskie, odbywające się raz na pięć lat, są jednymi z największych pod względem liczebności i jednocześnie najbardziej skomplikowanych wyborów na świecie, albowiem szczegółowe procedury różnią się w poszczególnych państwach członkowskich. Wybory odbywają się też często w różnych dniach w zależności od tradycji i regulacji obowiązujących w państwach członkowskich, różnie skonstruowane są mechanizmy tworzenia list wyborczych, chociaż wszędzie z uwzględnieniem zasady proporcjonalności. Od kilku lat toczy się w Unii Europejskiej dyskusja na temat zmiany procedur wyborczych (ich ujednolicenia), w tym np. wprowadzenie list ogólnoeuropejskich (zamiast krajowych).
Łącznie w parlamencie Europejskim zasiada maksymalnie 751 osób (tzw. MEP czyli Members of European Parliament), które reprezentują ugrupowania europejskie. Jest to ważna różnica w stosunku do wyborów krajowych, chociaż oczywiście często sytuacja społeczno-ekonomiczna w państwach członkowskich wpływa na decyzje wyborców w kwestiach europejskich[21]. Ugrupowania na poziomie europejskim budują swoje szeregi według określonych programów, które najczęściej odwołują się do polityk na poziomie europejskim (czy kwestii związanych z funkcjonowaniem wspólnoty). Na stronie Parlamentu Europejskiego znajdują się główne informacje dotyczące wyborów, w tym opisy ugrupowań europejskich[22].
Jak czytamy na stronie:
„wspólnie.eu to bezstronna platforma społecznościowa Parlamentu Europejskiego niezależna od wszelkich partii czy ideologii politycznych. Celem platformy wspólnie.eu jest promowanie demokratycznego zaangażowania w sprawy Unii Europejskiej”.
Należy pamiętać, że im więcej organizacji zaangażuje się w takie działania, tym większa szansa, że wiedza przekazywana obywatelo(k)om także na poziomie lokalnym będzie miarodajna. Brak wiedzy i rzetelnych informacji wpływa bezpośrednio na możliwość realizacji naszych praw.
[3] Więcej Wartości fundamentem Unii Europejskiej – Artykuł – ngo.pl
[4] Treść TFUE: eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12012E/TXT
[5] Patrz na przykład, Rezolucja Parlamentu Europejskiego dotycząca przeszkód w swobodzie przemieszczania się: Teksty przyjęte – Przeszkody w swobodzie przemieszczania się i pracy obywateli UE na rynku wewnętrznym – Środa, 15 marca 2017 r. (europa.eu)
[6] Migration and Brexit – Migration Observatory – The Migration Observatory (ox.ac.uk) lub Brexit and migration: our new research highlights fact-free news coverage (theconversation.com)
[9] Tamże.
[10] Karta praw podstawowych (europa.eu)
[11] Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (europa.eu)
[12] Czym są wybory europejskie i na jakich zasadach się odbywają? | Wybory europejskie 2024 (europa.eu)
[14] Przykładowo, patrz: How AI will transform the 2024 elections | Brookingsotwiera się w nowej karcielub A tsunami of AI misinformation will shape next year’s knife-edge elections | John Naughton | The Guardian, AI and Elections – Observations, Analyses and Prospects | Heinrich-Böll-Stiftung | Tel Aviv – Israel (boell.org), How AI Puts Elections at Risk — And the Needed Safeguards | Brennan Center for Justice, Intelligence nominee warns generative AI poses threat to 2024 elections – POLITICO, Elections in digital times: a guide for electoral practitioners – UNESCO Digital Library
[15] About – EUvsDisinfo
[16] action_plan_against_disinformation.pdf (europa.eu)
[17] Jak działa Rada Europejska? – Consilium (europa.eu)
[18] Rada Unii Europejskiej – Consilium (europa.eu)
[19] Konferencji w sprawie przyszłości Europy (archive-it.org)
[20] Who We Are (civilsocietyeurope.eu)
[21] Czym są wybory europejskie i na jakich zasadach się odbywają? | Wybory europejskie 2024 (europa.eu)
[22] Strona główna | Wybory europejskie 2024 (europa.eu)
[23] Czas działać wspólnie – wspolnie.eu (europa.eu)
